‘Yunus yağıyla büyü yapmışlar’

Ayşe Özdemir –  Sayın Vedat Onar, bu kemikler nedir hocam?

Bunlar Haydarpaşa kazısından çıkan hayvan kalıntıları. Farklı hayvan cinslerine ilişkin. Baktığımız vakit çoklukla tüketim artığı gereç dediğimiz koyun, keçi, sığır çok yaygın. Ortada domuzlar da var, muhtemelen Bizans periyodundan. Bunların yanı sıra yük hayvanı olarak kullanılan eşeklerin, atların, katırların kemikleri de var. Kemiklerin üzerlerinde kesik üzere kasaplık aktivitelerini çok fazla görüyoruz. Kesik izleri, parçalama izleri… Biz bu kemikleri okuyarak o günkü toplumun beslenme iktisadını, hayat kaidelerini, o günkü geçinme iktisadını anlamaya çalışıyoruz.

Kemiklerden neler anladık şimdiye kadar?

Hangi hayvanların beslenmede daha fazla tercih edildiğini anlıyoruz. Öncelikle karasal beslenmede âlâ bir protein kaynağı olduğunu görüyoruz. Genç hayvanlar açısından koyunlar, keçiler tüketiliyor. Sığırlara baktığımızda erişkinler de var, bunları da ikincil eserleri açısından kullanıyorlar. Sütü, derisi, etinin yanında bunlar da değerli. Bilhassa keçilerde erişkin hayvan olmasının nedeni olarak, kıl ve süt öne çıkıyor. Ayrıyeten midye, istiridye kalıntıları da bulundu Haydarpaşa hafriyat alanında.

Biz hangi toplumdan kelam ediyoruz bu datalarla?

Osmanlı da vardır, Bizans katmanına da iniyor muhtemelen. Alışılmış bunu çalışmamız bittikten sonra daha net değerlendireceğiz. Osmanlı katmanıyla Bizans katmanını karıştırıp incelemiyoruz. Bizans katmanını kendi içinde, Osmanlı katmanını kendi içinde inceliyoruz. Her devrin beslenme alışkanlığı hangi tarafta, hangi hayvanları tercih etmişler, hangi pişirme halini kullanmışlar? Bunları kıymetlendiriyoruz.

Bunları nasıl anlıyorsunuz?

Kemiklerin üzerlerindeki izlere bakarak görüyorsunuz. Şu anda baktığımızda bu hayvanların birçoklarının haşlama sistemiyle pişirildiğini görüyoruz. ikincisi et sıyırma süreçleri var, sıyırılmış olan kemiğin atılması, atıldığı anda da kemiklerin köpekler tarafından yendiğini de görebiliyoruz üzerindeki izlerden. Bunun yanı sıra işlenmiş kemikler de ortaya çıktı. Kemiği eti yedikten sonra atmıyor, kemikten nasıl bir alet yapacağını düşünüyor. Sap mı yapayım yahut bir alet mi yapayım diye düşünüyor. 

İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Rahmi Asal (soldan 1), İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Osteoarkeoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Prof. Dr. Vedat Onar (sağdan 3), müze uzmanı Hüseyin Yıldırım (sağdan 4) ve grup arkadaşlarını Haydarpaşa hafriyat alanında görüntüledik.

‘Bizans’ta köpeğiniz toplumsal statünüzü belirliyordu’

Sayın Vedat Onar, İstanbul bir kediler kenti denir, kedi kalıntıları da çıktı mı hafriyatlarda?

Hem kedi hem köpek kalıntıları da çıktı. Fakat burada tüketim artığı, beslenme artığı materyal çok çıktı. Tavuklardan tutun sığıra, koyuna, keçiye kadar. Aşağı katmana indiğinizde domuzlar da var. Yenikapı kazılarında şöyle bir şey ortaya çıkmıştı. Bizans’ın kedilerinin iki kökeni var. DNA tespitine nazaran Asya kökenli ve Afrika kökenli. Bu Yenikapı’ya mahsustur. Öteki Bizans yerleşimlerindeki kedilerin Afrika kökenli olduğunu tespit ettik ancak Yenikapı’da Asya kökenli kediler de var.

İnsanlar üzere kediler de mi göç etmiş?

İnsanın hareketliliğinde hayvan hareketliliği de vardır. İnsan nereye hareket ederse hayvanını da götürür. Ya beslenme hedefli, ya iş gücü maksatlı ya da partner olarak götürür. Kedi, köpek pet hayvanı olarak Bizans’ta da vardır. Evcil hayvan farklı, pet hayvanı farklı. Koyun evcildir lakin pet hayvanı değildir, kedi, köpek, kuş pet hayvanıdır. Bunlar bir fert üzere görülebiliyor. O günkü birtakım hayvanlar da toplumsal ömürde insanın statüsünü belirler.

Nasıl yani?

Kucağınızda taşıdığınız bir cüce köpek, sizin toplumsal hayattaki statünüzü gösterir. Bugün bir cins köpek 30 bin lira olabiliyor. Bizans’ta da birebir haldeymiş.
Bizans’ta birinci başta gelincik, sansar taşıyorlarmış sonra öbür pet hayvanları revaçta olmuş. Çok da güzel bakıyorlarmış. Aslında Bizans, veterinerlik açısından da pik noktadadır, hekimliği vardır, at tabipleri üst statüdedir. 

Haydarpaşa hafriyat alanında insan kemiklerinin yanı sıra hayvan kemikleri de çıkıyor.

Haydarpaşa hafriyat alanından çıkan tüm kemikler bilimsel halde inceleniyor.

‘Aşık kemiğiyle kehanette bulunuyorlardı’

Kazılarda balık kalıntıları çıkmadı mı?

Onlar da var. Büyük balıkları ekseriyetle denize yakın liman alanlarında parçalamışlar. Bu bilhassa ton balığı açısından bu türlü, orkinoslar çok daha büyükmüş o vakit. Yunus da avlamışlar. Yenikapı’daki Theodosius limanındaki yunus kalıntılarında kasaplık aktivitelerini çok görüyoruz. Bizans’ta yunusun yağını kullanıyorlar. İlaç bölümünde kullanıyor, kandillerde kullanıyor, kimi batıl işlerde de kullanıyor.

Bizanslılar yunus yağıyla büyü mü yapmış?

Evet yapmışlar. Aşık kemiklerimiz var bu mevzuda çok yaygın. Çok sayıda işlenmiş aşık kemikleri var. Delmişler, içine kurşun dökmüşler. Kurşun dökerek hile hedefiyle da kullanıyor. Aşık kemiğini kullanmanın birden fazla yolu var. Fal bakmadan tutun o yeri kutsamada, oyun oynamada, kehanette bulunmada, eğlenme emelli kullanmakta, kendine eziyet etmek için hazırlanan kırbaçların hazırlanmasında, mezarlara meyyit ikramı bırakılmasında, onun yanında da kumar üzere kullanma var. Aşık kemiği falı bakıyorlardı. Fal bakarak kehanette bulunuyorlardı.