Taliban iktidarının birinci yılında Afganistan’da neler yaşandı?

Taliban idaresi altındaki Afganistan’da ABD’siz bir yıl sona ererken, milletlerarası toplumun büyük oranda terk ettiği ülke, derinleşen ekonomik ve insani krizle karşı karşıya kaldı.

ABD ile birlikte NATO’ya bağlı tüm güçler de Afganistan’ı terk ederken, bu ülkelerin büyük çoğunluğu başşehir Kabil’deki diplomatik misyonlarını da geri çekti.

Askeri güçler ve yabancı misyonlar ile bir arada binlerce Afgan da tahliye sürecinde Afganistan’ı terk etti. Tahliye süreçleri devam ederken Kabil Havalimanı’nda terör örgütü DAEŞ’in bombalı atağında 180’den fazla insan hayatını kaybederken, 13 ABD askeri de hayatını yitirdi.

26 Ağustos 2022’de kelam konusu patlamada hayatını kaybeden askerleri anan ABD Lideri Joe Biden, bildirisinde işgal boyunca toplamda 2 bin 261 ABD askerinin hayatını kaybettiğini belirtti.

Son bir yılda mukadderatına terk edilen Afganistan’da Taliban idaresini şu ana kadar resmen tanıyan rastgele bir devlet olmazken, ülke iktisadı de içinden çıkılamaz bir hal aldı.

ABD İŞGALİ VE TALİBAN’IN DEVRİLMESİ

El Kaide’nin 11 Eylül 2001’de New York’taki Dünya Ticaret Merkezi’nin ikiz kulelerine düzenlendiği terör akınlarının akabinde ABD, 7 Ekim 2001’de Afganistan’da “Sürekli Özgürlük Operasyonu” ismini verdiği işgal harekatına başladı.

ABD öncülüğündeki koalisyon ve “Kuzey İttifakı” çatısı altındaki Afgan destekçileri, birbiri gerisine büyük vilayetleri ele geçirdi.

Taliban idaresi devrilirken, bir müddet sonra Afganistan’ı yönetecek süreksiz bir hükümet kuruldu. Taliban ve El Esas’ın üst seviye mensupları ise ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.

Ancak, kısa bir mühlet sonra tekrar organize olan Taliban, ABD ve çoğunluğunu NATO ülkelerinin oluşturduğu Memleketler arası Güvenlik Takviye Gücü (ISAF) ile yeni kurulan Afgan merkezi hükümetine karşı gerilla savaşı başlattı.

Kırsal bölgelerde pusu ve gerilla baskınları, kentlerde ise intihar hareketleri düzenleyen Taliban, 2006’tan itibaren yine ülkede muhakkak bölgelerde denetimi sağlamaya başladı.

Uluslararası koalisyon güçleri, Afganistan merkezi hükümetine bağlı ordunun Taliban’a karşı savaşabileceği kanısı ile 28 Aralık 2014’te ISAF operasyonlarını resmi olarak sonlandırırken tüm güvenlik sorumluluğunu Afgan hükümetine devretti. Birebir gün Daima Özgürlük Operasyonu’nun devamı niteliğinde NATO öncülüğünde Kararlı Dayanak Operasyonu’nun başladığı duyuruldu.

Ülkede merkezi hükümete bağlı güçler güvenliği sağlamada muvaffakiyet sağlayamazken, çekilme planı başarısız oldu. Ülkede çatışmalar sürerken Taliban aksiyonlarına devam etti.

BARIŞ GÖRÜŞMELERİ SONUÇSUZ KALINCA TALİBAN KENT MERKEZLERİNE YÖNELDİ

Afganistan’daki çatışmaların barışçıl yollarla çözülmesi amacıyla ABD ile Taliban ortasında 29 Şubat 2020’de Katar’ın başşehri Doha’da bir barış mutabakatı imzalandı.

Söz konusu mutabakat ile Taliban, ABD öncülüğündeki NATO birliklerine saldırmama ve Afganistan topraklarının terörist faaliyetler için kullanılmayacağına yönelik taahhütlerde bulundu. Mutabakat ayrıyeten, Taliban ile Afganistan hükümeti ortasındaki meselelerin barışçıl yollarla çözülmesi için taraflar ortasında müzakereleri başlattı.

Ancak, barış görüşmeleri sonuçsuz kalınca Taliban, geçen yılın yaz aylarında ataklarını kent merkezlerine ağırlaştırdı. Birbiri arkasına kentleri ele geçiren Taliban, bu süreçte Afganistan ordusunun önemli bir direnişi ile de karşılaşmadı.

Nihayetinde, Taliban’ın geçen yıl 15 Ağustos’ta başşehir Kabil’i de hakimiyeti altına alması Afganistan’da yeni bir devri başlattı.

TALİBANLI BİR YILA DAMGASINI VURAN OLAYLAR

İktidara geldiği birinci andan itibaren idaresinin milletlerarası tanınmasını talep eden Taliban’ın gayretleri sonuçsuz kaldı. Taliban idaresi, insan hakları ihlalleri ile sıhhat, eğitim, iktisat, tarım üzere pek çok alanda son derece kıymetli sıkıntılarla karşılaştı.

EL-KAİDE ÖNDERİ ÖLDÜRÜLDÜ

 El-Kaide kurucusu Usame Bin Ladin’in halefi Eymen ez-Zevahiri, 31 Temmuz’da Kabil’in merkezinde ABD’nin İnsansız Hava Aracı (İHA) ile öldürülmesi dünyada şaşkınlıkla karşılandı.

 Zira, Taliban ile ABD ortasında imzalanan Doha Mutabakatı, Taliban’ın ABD ve müttefiklerine tehdit oluşturacak kişi ya da kümelerin Afganistan’da barınmasına müsaade vermemeyi de öngörüyordu.

 Taliban kelam konusu saldırıyı kınadı ve ez-Zevahiri’nin Afganistan’daki varlığından haberlerinin olmadığını, Biden’ın “iddiasının” araştırıldığını duyurdu. Taliban ve ABD, birbirlerini Doha Mutabakatı’nı ihlal etmekle suçladı.

 Söz konusu akınla dünyanın gözü Taliban ve El-Kaide bağlantısının ne boyutta olduğuna çevrildi. Bu nedenle, ez-Zevahiri’nin vefatının, ilerleyen günlerde ABD’nin Taliban idaresine bakışını nasıl şekillendireceği, merak konusu olmaya başladı.

TALİBAN İDARESİNİ TANIYAN ÜLKE OLMADI

 Taliban yetkilileri, birinci günden itibaren, Afganistan topraklarının hiçbir ülke için tehdit oluşturmasına müsaade vermeyeceklerini, tüm ülkelerle yeterli diplomatik bağlar geliştirmek istediklerini ve kuracakları idarenin Afganistan’daki tüm bölümleri kapsayacağını, ayrıyeten evvelki hükümetin tüm çalışanları için genel af ilan ettiklerini ve başta bayanlar olmak üzere tüm çalışanların vazifelerine devam edebileceğini belirtti.

Başta Batılı ülkeler olmak üzere neredeyse tüm hükümetler, Taliban idaresini resmen tanımaları ya da uygun bağlar geliştirmeleri için Afganistan’da tüm bölümleri temsil eden kapsamlı bir hükümetin kurulmasını ve insan haklarına hürmet gösterilmesini kaide koştu.

İlan ettiği süreksiz hükümetin Afganistan’daki tüm kısımları temsil ettiğini savunan Taliban, heyetler gönderdiği Norveç, İsviçre, Türkiye, Çin, Katar, Rusya, Pakistan ve Özbekistan üzere birçok ülkede diplomatik temaslarda bulunarak idaresinin resmen tanınmasını istedi.

 Ancak Taliban’ın süreksiz hükümetini hiçbir devlet tanımadı. Kabil’deki büyükelçiliklerini kapatarak Afganistan’ı terk eden ülkelerin büyük kısmı geri dönmezken Taliban’ın, Afganistan’ın Birleşmiş Milletler (BM) Büyükelçisi olarak aday gösterdiği Süheyl Şahin’in New York’ta temsiliyeti de kabul görmedi.

KADIN VE KIZ ÇOCUKLARININ DURUMU

Taliban idaresi altında son bir yılda, binlerce bayan gerek hükümet kurumları gerek özel kesimdeki işlerinden çıkarıldı ya da işten ayrılmaya zorlandı. Ülkede şu an yalnızca hastaneler, okullar, emniyet üniteleri ve havaalanları üzere mecburî muhtaçlık duyulan alanlarda çok az sayıda bayan çalışabiliyor.

Ayrıca, kızların ortaokul ve lise kademelerindeki devlet okullarına gitmesine de ülkenin çok büyük bir kısmında müsaade verilmiş değil. Halihazırda ilkokul ve üniversitelere devam edebilen Afgan kızların ortaokul ve liseye gitmeleri yasak.

Üniversitelerde sınıflar cinsiyete nazaran ayrılırken bayanların bir yakınları olmadan uzun seyahatlere çıkmaması uygulaması da getirildi.

Kadın İşleri Bakanlığı kabineden çıkartılıp ve yerine Düzgünlüğe Davet ve Berbatlıktan Sakındırma Bakanlığı kuruldu.

Söz konusu bakanlık, daha sonra bayanların özgürlüğüne yönelik kısıtlayıcı adımları hayata geçirdi.

Tüm bunlara ek olarak, Güzelliğe Davet ve Berbatlıktan Sakındırma Bakanlığı mayıs ayında duyurduğu bir kararla, Afgan bayanlarına örtünme zaruriliği getirdi. Kararda, “izzeti ve onurunun” korunması için bayanların çarşaf ya da burka giymeleri koşul koşuldu.

Kadınların, namahrem biriyle karşılaştığında yalnızca gözleri açık kalacak formda yüzlerini örtmesi istendi. Kurallara uymayanların evvel uyarılacağı sonra işten atılacağı, yeniden uyulmaması halinde babaları ya da eşlerinin mahpusa atılacağı belirtildi.

Ayrıca, televizyon kanallarına gönderilen bir talimatnameyle tüm bayan spikerler peçe takarak haberleri sunmaya başladı.

Öte yandan, medya alanında da büyük kısıtlamalar getirilerek tabir ve basın özgürlüğü sonlandırıldı. Yüzlerce medya organı kapanmak zorunda kalırken yeniden binlerce medya çalışanı işsiz kaldı.

Söz konusu gelişmeler, pek çok milletlerarası kurum ve ülkeden önemli boyutlarda reaksiyon çekti.

AFGAN REZERVLERİ BLOKE EDİLDİ, EKONOMİK KRİZ VE AÇLIK ARTTI

Taliban’ın, iktidarı şiddet kullanarak ele geçirmesi bir manada tüm Afganistan’ın cezalandırılmasıyla sonuçlandı.

Taliban öncesi Afgan idaresinin bütçesinin üçte ikiden fazlasını fonlayan Batılılar, tüm yardımlarını kesti. Birçok memleketler arası kurum ve kuruluş ülkeden ayrıldı.

Dünya Bankası, Milletlerarası Para Fonu (IMF) ve ABD Merkez Bankası da Afganistan’ın milletlerarası fonlara erişimini keserken ABD, Taliban’ın Kabil’e girişinden iki gün sonra, 17 Ağustos’ta, daha sonra bir kısmı hür bırakılacak olan Afganistan Merkez Bankası’nın yaklaşık 10 milyar dolarlık rezervini de dondurdu.

GÖÇ KRİZİ DEVAM EDİYOR

Taliban’ın idareye geldiği süreçte yaşanan çatışmalar ve idare değişikliği dehşetiyle birinci etapta İran ve Türkiye’ye göç dalgası arttı. Bunların ortasında eski idarenin askerleri, gazeteciler, insan hakları ve sivil toplum aktivistleri üzere ülkenin seçkin bölümlerine mensup şahıslar de vardı.

Taliban, halka ve eski seçkinlere mal ve can güvenliklerini müdafaa kelamı vererek göçü yavaşlattı. Ülkeden kaçanlar için inançlı geriş dönüş ve hayat garantisi verdi. Lakin 2020’deki üzere olmasa da Afganistan’dan göç devam ediyor.

DAEŞ DİRİLMEK İÇİN UĞRAŞIYOR

Taliban’ın idareye gelmesiyle Afganistan’da güvenlik büyük ölçüde sağlandı. Fakat, bilhassa DAEŞ’in, başta Afgan Şiiler olmak üzere sivilleri ve Taliban mensuplarını maksat alan aksiyonları durmadı.

Son 1 yılda ülke genelinde 100’den fazla bombalı ve silahlı taarruz düzenlendi. Bu taarruzların birçoklarını DaeŞ üstlenirken akınlarda yüzlerce kişi hayatını kaybetti.

Özellikle Kandahar, Kabil, Kunduz, Mezar-ı Şerif ve çeşitli vilayetlerde Şii mescitlerinde cuma namazları sırasında DAEŞ’in düzenlediği taarruzlarda çok sayıda kişi ömrünü yitirdi.

PENCŞİR’DE DÜŞÜK YOĞUNLUKLU DİRENİŞ

Eski ordu mensuplarının da desteklediği ve büyük çoğunluğunu Taciklerin oluşturduğu Ahmed Mesud liderliğindeki Afganistan Ulusal Direniş Cephesi, nüfus olarak çoğunluğunu Taciklerin oluşturduğu Pençşir ve Pervan üzere kentlerde Taliban’a karşı direnmeye başladı.

Taraflar ortasında yürütülen müzakereler sonuçsuz kalınca çatışmalar vakit zaman şiddetlendi. Direniş Cephesi, hücumlarında Taliban’a ağır kayıplar verdirdiğini savunurken Taliban ise çatışmaları birçok sefer inkar ederek bu bölgelerde rastgele bir güvenlik açığının olmadığını savundu. Kelam konusu bölgelere basının girmesine hala müsaade verilmiyor.