Sapir-Whorf Tesiri: Konuşulan Lisan, Beynimizi Değiştirir mi?

1956 yılında bilim dünyası yeni bir hipotezle karşılaşmıştı. Sapir-Whorf Hipotezi adı verilen bu teorinin önermesi, ayrıntılandırıp anlaşılmasına kıyasla çok daha kolaydı: Sözcükler bizim dünyayı nasıl algıladığımız üzerinde tesirlidir. Her lisanın kendi içinde farklı bir mantığı ve algılama biçimi bulunur. Biz de dünyayı anlamak için sözcükler aracılığıyla düşünür ve dünyayı anlarız.

Aslında lisanın kaynağı ve fikir ile etkileşimi konusu çok uzun vakittir insanlığın üstüne baş yorduğu bir başlık. Plato’dan bu yana düşüncenin karakteristiği ve sözlerin tesiri tartışılıyor. Daha evvel niyetin iç konuşma olduğunu ve bize iç konuşmada makul gelen şeylerin fikir haline geldiği savunulmuştur. Sapir-Whorf görüşü ise lisanın kanıyı belirlediğini öne sürer.

Teoriyi bir dilbilimci olmadığımız için daha net, daha anlaşılır kılmak ismine örneklerle açıklayalım:

İlk örneğimiz Ursula K. Le Guin’in Mülksüzler eserinden gelsin. Yapıtta Odo isimli anarşist bayan önderi takip edenler, Pravca isimli bir lisan konuşurlar. Mülkiyet hakkının olmadığı bu toplumda, mülkiyeti tabir eden iyelik ekleri de bulunmamaktadır. Bunu Türkçe olarak şöyle örneklendirebiliriz: “Burası benim konutum.” demezler, “Ben bu evdeyim” derler. Böylelikle konut kendilerine ilişkin olmaz, meskende yaşayanın kendileri olduğunu söylerler.

Bir öteki örneğimiz ise Arrival filmi. Uzaylıların bir gün dünyamıza gelmesi üzere klasik bir bahisten yola çıkan sinema, aslında bol ödüllü bir uzun öykü olan Story of Your Life’tan ilham alıyor. Sinemada uzaylılar gelir gelmez çatlamalar, patlamalar başlamıyor; çok daha kolay bir soru karşımıza çıkıyor: Uzaylılarla nasıl irtibata geçeceğiz?

Dil, dünyayı nasıl gördüğümüzü tesirler mi?

Bu hipoteze nazaran beşerler dünyayı olduğu formuyla algılamazlar. Ana lisanları onlara ne sunuyorsa o halde algılarlar. Sözcüklerin kullanımından, lisandan lisana değişen farklı bağlamlarından ötürü objektif gerçeği dillendirirken farklı sözcükler kullanırlar. Buna en çok verilen örnekler ortasında renk algısı ve Eskimo lisanları bulunur. Yani lisanlar ortak gerçeği değil, şuur süzgecinden geçip şekillendirilmiş gerçek yansımasını aktarır. Tıpkı gökyüzüne bakan iki farklı kültürden beşerden birinin gökyüzünü açık mavi, oburunun yeşilimsi, bir oburunun mavi olarak tanımlaması buna örnek gösterilir.

Avustralya’da yaşayan Guugu Ymithirr adlı bir aborjin kabilesinde bizim için çok olağan gelen sağ, sol, ön ve art üzere kavramlar yok. Yüzü doğuya dönük bir kişi, soluna geçmenizi istiyorsa size “Kuzeyime geçer misin?” diyor. Artık bizim beynimiz bu türlü bir durumda karışacaktır, durup taraf bulmaya çalışmamız gerekir. Aborjinler ise içsel bir pusula geliştirmiştir. Bizim solumuzu bulduğumuz rahatlıkla kuzeylerini bulabilirler. Lisan ile niyet etkileştiği için beşerler kendileri üzerinden (solum) değil içselleştirdikleri taraf algısından (kuzeyim) yola çıkarak cümle kurmaktadırlar.

Sözcüklerin cinsiyeti olan lisanlarda de örnekler çok.

Pek çok lisanda Türkçede alışkın olmadığımız formda nesnelerin de cinsiyeti vardır. Avrupa lisanları bu mevzuda en net örnektir. Her lisanda olan bir sözcük olan “anahtar” sözcüğünü ele alalım: Almancada anahtar erildir ve onu tanımlayan sıfatlar ekseriyetle sert, ağır üzere sıfatlardır. İspanyolcada ise anahtar dişildir ve sempatik, parlak üzere sıfatlarla tanımlanır. Birebir objeden bahsetmemize karşın lisana nazaran sıfatlar ve anahtar algısı farklı olmaktadır. Bu algı farkına “dilbilimsel izafiyet” de denir.

Peki bu örneği görmek için yalnızca dişillik, erillik üzerinden mi gidebiliriz? Hayır. Örneğin Geert-Holfstede’in çalışmalarına nazaran Türkiye’de aile bağları bizim için çok daha değerlidir. Bu yüzden de enişte, hala, teyze, enişte, amca hatta elti, görümce üzere sözcüklerimiz vardır. İngilizcede ise yalnızca uncle ve aunt vardır. Hatta yıllarca Örümcek Adam çevirilerinde bizim dilsel algımızdan kaynaklı olarak Aunt May’in çevirisi May Hala halinde yapılmıştır fakat aslında May, Peter Parker’in yengesidir. Ben Amca (Ben Parker) ile Peter Parker ortasında kan bağı vardır.

Bir öbür örnek ise misal lisan yapısına ve görünüşte daha benzeri kültüre sahip toplumlardan gelsin. İngilizce ya da İsveççe üzere lisanlarda olay mühletini mesafelerüzerinden tanımlıyorlar. Görece benzeri kültüre sahip Yunanca ve İspanyolca ise fizikî boyutlar üzerinden tanımlama yapıyor. Yani diyelim ki Webtekno ofisinde çok uluslu bir parti yaptık, İspanyol ve İngiliz arkadaşlarımız da geldi. İspanyol arkadaşımız büyük bir parti derken İngiliz arkadaşımız ise uzun bir parti yaptığımızı söz ediyor.

Bunlar kültürün tesiri olabilir mi?

Eğer üstteki soru sizin de birinci sorduğunuz soruysa epeyce doğru bir noktaya parmak bastınız demektir. Çünkü hipoteze yöneltilen tenkitlerde de birinci sorulan soru buydu. Bilimde “Sen benim hipotezime laf edemezsin bir kere!” diye çıkış yapma falan olmadığı için onun yerine gidip kültürün tesirini izole edecek deneyler yapıldı. Bu bahisteki deneylerden biri, vakit algısının yatay olduğu (sayı doğrusu üzere, 0 artık dersek negatif sayılar tarafında geçmiş, olumlu sayılar tarafında gelecek kalıyor) lisanları konuşan insanlardan Brad Pitt’in farklı fotoğraflarını yaşa nazaran sıralamasının istendiği deney. Doğal olarak Brad Pitt’in genç fotoğraflarını sola, yaşlı fotoğraflarını ise sağa koyan iştirakçiler araştırmacıları şaşırtmamış. Emsal çalışma Jet Li fotoğrafları ile zaman algısının dikey olduğu Mandarince konuşan beşerlerle yapıldığında ise fotoğrafları üst üste, en üstte en yaşlı fotoğraf olacak formda sıralıyorlar. Arapça konuşan iştirakçiler nasıl sıralamış pekala? Evet, sağdan sola zira onlara nazaran gelecek algısı sağdan sola yanlışsız.

Deney iştirakçileri farklı lisanlar öğrendiklerinde ise vakit algıları da aslında değişiyor. Mandarince öğrenen bireyler artık dikey vakit çizgisi kavramına da hakim oluyor ve bu kavramla ilgili soruları da çok rahat cevaplandırabiliyorlar. Arrival filminde ise uzaylılar cümleleri bir döngü halinde yuvarlaklar olarak kuruyorlar, bunu anlayabildiğinde baş karakterimizin de vakit algısı değişiyor.

Peki bu hipotezi bizi farklı sorulara götürebilir mi?

Tamam, geçmişten günümüze bu tartışmaya değindik. Aslında bu yazıda bile Türkçe yazdığımız için Türkçe düşünerek bir kurgu kullandık. Örneğin ne başta hipotezi açıkladıktan sonra en geçmişten, Plato’dan bahsedip 2017 yılındaki Arrival sinemasına kadar geldik. Bir de geleceğe bakarak yazıyı sonlandıralım, bizler için de küçük bir fikir deneyi olsun.

Dilimizdeki vakit algısını kodlama ile aktarmak mümkün müdür? Diyelim ki bir yapay zeka oluşturduk, bu yapay zeka zamanı hangi biçimde anlayacaktır? İleride lisan ile kanıyı şekillendirme gayesiyle yapay zeka, insan algısını algoritmalara dökerek otomatik reklam kampanyaları ile insanları yönlendirebilir mi?

Bir de ufak izleme listesi yapalım da tam olsun

• Arrival: Yazıda da örnekler verdiğimiz etkileyici bir bilim kurgu filmi
• Gyakusatsu Kikan: John Paul diye bir karakterin, sözcükleri ve hitabet gücünü kullanarak yaptığı manipülasyonla yoksul ülkelerde çıkardığı iç savaşları ve onu durdurmaya çalışan duygusuz askerleri ele alır.
• Pontypool: Korku/zombi sineması olan Pontypool, bir kapitalist sistem eleştirisi olsa da sözcüklerin kanıyı etkileme gücünü, sözlerle bulaşan bir zombi virüsü olarak aktarır. Zombi sinemalarının The Man From Earth’üdür.

https://www.webtekno.com/sapir-whorf-etkisi-nedir-ornekler-h125697.html