Işık saçan mimari deha

Işıl Kahraman?kahraman.isil@gmail.com

Mimariye olan merakım, arkeoloji eğitimim sırasında beni Helenistik mimarlığın ayrıntıları ortasında dolaştırırken Hermogenes çokça karşıma çıkan bir isim oldu. Sütun altlıklarına ait lisans tezimi hazırlama sürecindeki araştırmalarım, onun, devrinin en başarılı mimarı olarak tapınak mimarisindeki birçok değerli ögenin usta bir uygulayıcısı olduğunu daha uygun kavramamı sağladı. Yıllar sonra bu yazıyı yazmaya karar verip literatür taraması yaptığımda tarih boyunca araştırılmış ve çeşitli kaynaklarda ismi geçmiş olmasına karşın, tarihçiler tarafından yaşadığı periyotla ilgili fikir birliğine varılamayan Mimar Hermogenes’e ait münferiden hazırlanmış tek bir Türkçe yayınla karşılaştım. Anadolulu Bir Mimar Hermogenes ismiyle yayınlanmış, Mustafa Şahin’e ilişkin çalışma epeyce ayrıntılı incelemelerin sonuçlarını içeriyordu ve Hermogenes’e ait net olarak cevaplanmamış sorulara da bu bilgiler ışığında karşılık veriyordu. Hermogenes’in ele alındığı en eski kaynak ise Vitrivius’un (M.Ö. 1. yüzyıl) yazdığı De Architectura isimli bir kitap… Ayrıyeten Priene’de (Aydın-Söke) bulunan ve M.Ö. 200 civarına tarihlenen bir adak yazıtında “Harpalosoğlu Hermogenes bir tapınak adadı ve inşasını üstlendi” ibaresi yer alır. Buradan da Hermogenes’in muhtemelen Prieneli olduğu düşünülür. Mimarın yaşadığı devir başta da belirttiğim üzere epey tartışmalı. Vitrivius’un bahsinden sonra birinci kere 19. yüzyıl sonuna gerçek Dilettanti Cemiyeti (Society of Dilettanti) mimarları, Magnesia’daki Artemision’un kalıntılarını bulur ve birinci kere C. Humann burada hafriyatlar yapar. Datalar M.Ö. 3. yüzyılı öne çıkarır. A. von Gerkan 2. yüzyılın ikinci yarısını hem mimari özellikler hem tarihi olaylar bazında söylem eden birinci kişidir. Doğan Kuban, A. Müfit Mansel, Abdullah Yaylalı, Orhan Bingöl bu bahiste araştırmalar yapmıştır. Ekrem Akurgal, Anadolu Uygarlıkları kitabının “Helenistik Mimari” başlığı altındaki kısmında hususa etraflı yer verir. W. B. Dinsmoor, W. Hoepfner, W. Koenigs’in de ortalarında olduğu birçok yabancı bilim beşerinin yaptıkları tarihlemeler de M.Ö. 3. yüzyıl sonu-2. yüzyıl ortasına odaklanmayı takviyeler.

İki tapınak

İki tapınak Helenistik Dönem’deki Anadolu’ya baktığımızda; M.Ö. 546’dan itibaren yaşanan Pers istilasının Büyük İskender tarafından sonlandırılması, onun ani vefatının akabinde yaşanan idare kaosu ve sonrasının, sanatsal yoğunluğun, manen ve maddeten oluşan imkânsızlıklar sebebiyle azaldığı bir geçiş devri olduğunu görürüz. Bunun Hermogenes’le ilgisi ne derseniz; bu devirde, ona ilişkin olduğuna kesin gözüyle bakılan iki yapı; Teos’taki Dionysos Tapınağı ve Magnesia’daki Artemis Tapınağı’na ait olarak, o devir Teos ve Magnesia’nın da bu kaostan etkilenmiş olması itibariyle, tartışmalı tarihlemelerden M.Ö. 3. yüzyıl alternatifine kuşkuyla bakmak gerekir. Mustafa Şahin, Dionysos Tapınağı’nın, Hermogenes’in “kalfalık”; Artemis tapınağının ise, tarzının tam manasıyla oturması itibariyle “ustalık” yapıtı olduğu doğrultusundaki görüşünü, üstte kelamını ettiğim araştırmasında tabir eder ve yapıtlarını verdiği devri M.Ö. 180-130 ortasına yerleştirir. Hermogenes’e atfedilmek istenen pek çok eser bulunmasına karşılık -ki bunlar ortasında Magnesia Zeus Sosipolis Tapınağı, Chrysa Apollon Smintheus Tapınağı da vardır- ona ilişkin olduğu netleşmiş olanlar yalnızca üstte belirtilen iki tapınaktır. Priene’de bulunan adak yazıtında kelamı edilen tapınak ise muhtemelen mimarın birinci devirlerine ilişkin öteki bir yapıdır.

Mimari özellikler

Hermogenes’e ilişkin yapılardan birincisi olduğu söylenen ve iki başka evresi bulunan Teos’taki Dionysos Tapınağı, 11×6 sütunu ile bir “hexastyle peripteros”; yani sütunlarla çevrili altıgen bir tapınaktır. Dor tapınaklarına ilişkin bir ayrıntı olan “opisthodomos”ta (tapınağın gerisinde bulunan, hazine odası olarak kullanılan küçük oda) frizler ve Attika tipi altlıklar kullanılmıştır. Alınlıktaki süsleme ayrıntıları Helenistik özellik taşır. Bu da ikinci evrede (Hadrian Dönemi) Helenistik yapının yine inşasından çok, temelli bir tamirden geçtiğini gösterir. Hermogenes’in ustalık yapıtı olan Magnesia’daki Artemis Tapınağı, Anadolu’daki en büyük Artemis tapınağı değildir lakin Strabon’un da belirttiği üzere ahenk ve incelik itibariyle en kıymetli tapınaklardandır. Tapınak 8×15 sütunla, pseudodipteros (dipteros plan tipindeki çift sıra sütun sırasından içteki sıranın kaldırılıp yerinin boş bırakılması) planında çevrelenmiştir. Tapınağın ön salonu, giriş kısmı olan “pronaos”, derinliği artırılarak tapınağın asıl kısmı olan “naos”la birebir ölçüye getirilmiştir. Pronaostaki orta sütun aralıkları, İon mimarisinin özelliğine uygun halde, girişi belirginleştirecek açıklıkta olup sütunların yerleştirilişi ile barizleşen katı simetri Hermogenes’in öncülü olan Pytheos’u da aşmıştır. Yapıyı taşıyan sütunların sayıca azaltılması, üst yapının da hafifletilmesini gerektirdiğinden alınlıkta kapı ve pencerelerle boşluklar oluşturulmuştur. Alınlık açıklıklarının, Hermogenes tarafından kullanımının diğer bir gayesi daha vardır; “epiphanie”… Fakat ona geçmeden evvel, Hermogenes’in yenilikçiliğinin yanı sıra mevcut eğilimleri mimari anlayışa tam manasıyla yerleştirerek olgunlaştıran bir sanatçı olduğunu vurgulamak gerekir. Pseudodipteros planlı daha eski tapınakların mevcudiyetinden yola çıkarak sanılanın bilakis, bu planının yaratıcısı olmamakla birlikte periyodun muhtaçlıkları doğrultusunda bu planı kullanmış, halkın ihtiyacını karşılayan boşluklar ve gezinti alanları yaratmış, ülkü oranları, simetriyi ve mimarideki doluluk-boşluk kullanımıyla ışık gölge oyunlarını ustalıkla oluşturmuştur. Epiphanie ritüeli, işte bu noktada Hermogenes’in dehasıyla tepeye ulaşmıştır…

Ay ışığı oyunu

“Epiphanie” rablerin mucizevi halde insanlara kendini göstermesi manasına gelir. Uzun yıllar Artemision’da çalışmalarını sürdürmüş olan Orhan Bingöl’e nazaran, alınlıktaki açıklıklar, tapınağın içinde yer alan, ay tanrıçası Artemis’e ilişkin kült yontusunu mucizevi bir formda, yılın aşikâr bir ayında ve dolunayda batı alınlığının orta kapısından giren ışıkla aydınlatmak üzere tasarlanmıştır. Geçmişe dönük hesaplamalardan da doğrulanabilen bu saptama, kentte bulunan bir yazıtta, dolunayda yapılan merasimlerden bahisle de desteklenir. Altın kaplı heykel, zifiri karanlıktan ay ışığı ile çıkar ve görünür hale gelir. Böylece deha, hayal gücü ve ustalık, tarihin çeşitli devirlerinde tekrar edeceği üzere, toplumun dinî inancını destekleyen büyüyü yaratmaya aracılık etmiş ve bugüne ulaşan sanat yapıtlarını var etmiştir.