‘Abdi İpekçi karikatüre vurgundu’

Turgut Çeviker – Abdi İpekçi, Galatasaray Lisesi’nde okurken birtakım mecmualarda karikatür de yayımlamış bir gençti. Karikatüre vurgun bir gazeteci olarak çalıştığı gazetelerde yerinde duramıyordu. Sürekli yenilik peşindeydi. İkinci sayfanın sağ alt köşesinden açtığı pencerede her gün değişen “imza”ların karikatürlerine yer veriyordu. Bedri, bu köşede en çok görülenlerdendi. Bedri de İpekçi’den farklı değildi. İçindeki birikimi fırlatmak için bundan hoş bir tarla bulamazdı. Bir mühlet sonra Bedri, “Milliyet”in ikinci sayfasının sol üst köşesinde siyah beyaz karikatürleriyle görünmeye başladı. Lakin bu karikatürlerin biçemi, çağdaş karikatür biçeminde değildi. Deforme edilmiş, lakin resimleme biçemiyle oluşturulmuş karikatürlerdi.
Karikatürü “resim bağı”ndan kurtarmış olan Cemal Nadir’den sonra bu hareket, bir geriye dönüş müydü? Doğrusu çizgide bir gerileme olarak kabul edilemezdi. Zira dünyada da çeşitli biçemlerle çizen büyük ustalar vardı. Bedri, vakitle bu resimleme tavrından uzaklaştı; fakat bu tavır yola çıkarken onun işini kolaylaştırmış olmalıydı. Zira yıllarca Babıâli’de bir “resimlemeci” olarak çalışmıştı; karikatüre geçerken o köprüyü kullanmasından doğal ne olabilirdi.

Renkli ve resimlemeci

Abdi İpekçi, Bedri’nin çizgi dünyasındaki “popüler”liği “siyasal karikatür”e taşımasını istedi bu sefer. Renkli ve resimlemeci karikatürler çizmesi istendi… Karikatürler, birinci sayfadan sıra dışı boyutlarda yayımlanarak karikatürde yeni bir devir başlatıldı. Bu yenilik, çok büyük bir övgü ve ilgi getirdi “Milliyet”e. Bedri’nin eli güçlendi. Artık karikatürlerini, büyük uzunluk kartonlarda bir ressam tutumuyla yaratmaya başladı.

Cemal Nadir’i karikatür dünyamıza getiren “Akşam” gazetesinin sahibi ve başyazarı (daha sonra Dışişleri Bakanı) Necmeddin Sadak’tı; “Abdülcanbaz”ın ve “Cici Can”ın yaratıcıları Turhan ile Bedri’nin yaratıcı editörü ve karikatürdeki ilerlemelerinin hamisi Abdi İpekçi’ydi. “Akşam”da 1950’lerde Sadak ve İpekçi’nin ruhunu taşıyan Hıfzı Topuz’u; 1970’lerin “Cumhuriyet”inden Okay Gönensin’i de eklemeliyim bu editörler ailesine.
Bilhassa çağdaş karikatür tarihimizde “Akşam”, “Cumhuriyet”, “Milliyet” ve “Vatan” çok kıymetli bir yer fiyat. Neredeyse bütün yenileşme bunlarda gerçekleşmiştir. Bu isimlere 1970’lerden “Politika”yı da eklemek istiyorum. “Politika”nın karikatürde özel bir yeri vardır. Başlı başına bir karikatür albümü üzere de okunabilir bu gazete. Başkarikatürcü Ferruh Doğan, sonkarikatürcü Tan Oral’dır. İkisi de gündemi ve hayatı kuşatıcı bir çizgi dünyasıyla çıkıyordu her gün toplumun karşısına.

Sakin ve etkileyici

Ferruh Doğan 1950’lerden beri başçizerliğe alışkındı; Tan Oral ise daha çok aylık kültür ve sendikal mecmualarda görünen, kimseye benzemeyen devrimci bir karikatür çiziyordu. “Politika”nın art sayfasının sol alt köşesinden sesleniyordu topluma. Gündemle ve gündemsiz bir içerik üzerinden hareket ediyordu; sakin lakin etkileyici, sarsıcı ve edebi bir karikatürdü bu. Hudutlu bir okur kitlesinin tanıdığı Tan Oral, kendinden evvel çizilmemiş bir karikatür için çalışıyordu. Asli çizgiler değilse de asli çizgilerden hareket ederek figürlerini kuruyordu. Çizgide deformasyona sırtını dönmüş, insani bağlardaki bozuşma üzerine kuruyordu karikatürünü. Bu karikatürümüzde eşsiz bir durumdu ve küçük bir ihtilaldi. Bu nedenle karikatürde 1970 Kuşağı’nı çok etkiledi. İhtilale imza atanların akabinde gidenleri çok olur. Bu Cemal Ender, Turhan Selçuk ve Bedri Koraman için de bu türlü oldu.

Benzersiz çizgiler

Diğer sayfalarda her gün birçok çizer görülmektedir. Gazetenin karikatüre bu derece yer vermesinin en değerli nedeni; 1. ve 2. Milliyetçi Cephe Hükümetleri’nin iş başında olması ve 12 Eylül’e giden yolda çıkmasıydı. Engin Ergönültaş’ın sıradışı “devrimci karikatürler”i, Haslet Soyöz’ün karikatür ve çizgi romanlarıyla kendini uygunca gösterme imkanı bulduğu bir gazeteydi “Politika”. “Milliyet”e tekrar dönerek Altan Erbulak’ın resimlemelerinin yanı sıra spor sayfasındaki eşsiz karikatürleri; tıpkı sayfada spor karikatürcülüğünün alfabesini çizen büyük usta Cafer Zorlu’yu anmak gerekiyor.

1980 sonrası “Milliyet”te “Arka Pencere”de Ercan Akyol; “Cumhuriyet”te başladığı “Küçümen”le, tefrika resimlemeleriyle ve günlük karikatürleriyle gazetede değerli bir yer edinen Haslet Soyöz.

Simavi kuruculardandı

“Hürriyet”in kurucusu Sedat Simavi, hem karikatürcü hem de mizah basınımızın en değerli kurucularındandır. 1948’de yayımladığı “Hürriyet”te Sururi Gümen birinci, bazen ikinci sayfada günlük karikatür, haftada bir yarım sayfa büyüklüğünde renkli olarak “Haftanın Karikatürü”nü ve günlük bant karikatürü “Can Baba”yı çiziyordu. 1960’larda Nehar Tüblek, “Akşam”da çiziyordu; Turhan Selçuk, “Milliyet”ten “Akşam”a geçince bir müddet sonra Tüblek gazeteden ayrıldı ve “Hürriyet”e geçti. Nehar Tüblek, çizgi hayatının en hoş yıllarını “Hürriyet”te yaşadı. O başkarikatürcü olduğu halde iç sayfalarda “Bir Günün Hikâyesi”nin üstündeki küçük köşesinde çalışıyordu. Sakin, sessiz ve sevinçli. Olayları en hafif istikametinden alarak bir tebessüm yaratma peşindeydi. Hafif eleştirelliği kimi ulusal problemler karşısında sertleşirdi. Nehar Tüblek, “Hürriyet”ten ayrılıp evvel “Günaydın”a sonra “Dünya” gazetesine geçti. “Hürriyet”teki yerini “Bülent Düzgit” almıştı.

Press Bey’de sevinçli bir bakış

Latif Demirci, 2000’lerde “Hürriyet” gazetesinin birinci sayfasında karikatür çizmeye başladı. Bülent Düzgit 2010’da öldükten sonra gazetede uzun müddet tek başına çizdi. Çok sonra Kutlukhan Perker de gazetede çizmeye başladı. Latif Demirci, “Press Bey” çizgi anlatısıyla büyük bir ilgi ve ün kazandı ve en çok izlenen köşe oldu. Özel olarak basının, genel olarak Türkiye’nin sıkıntılarını bir başyazar ailesi üzerinden sevinçli bir bakışla ele alıyordu.

Babıâli’ye bıraktılar

Aziz Nesin ve Çetin Altan’ın da yazdığı “Akşam”ın tam “devrimci” vakitleri. Turhan, “Milliyet”ten ayrılıp “Akşam”a transfer oluyor. Bazen birinci bazen ikinci sayfada çiziyor. Bilhassa kimi birinci sayfa karikatürleri alışılmadık boyutlarda basılıyor. Karikatürdeki bu boyut farkı yıllar sonra “Milliyet’te Bedri Koraman’ın birinci sayfa karikatürlerinde görülecektir.

“Akşam”ın Turhan’ın çizgi ve niyet tarihinde iki nedenle değeri vardır:
a) 1960’ların devrimci çabasıyla fikirleri yenilenmiş ve bilenmiştir.
b) Bu yeni öz, biçiminde doruk noktaya ulaşmasını sağlamıştır. Daha sonra yine “Milliyet”e geçtiğinde, artık gazetede Amerikan aksisi olarak frenlenmeye çalışılan bir karikatürcüdür.
Ali Ulvi, 1950-1998 tarihleri ortasında “Cumhuriyet”te başkarikatürcü olarak çalışmıştır. Bir gazetenin birinci sayfasında 48 yıl çalışmış ikinci bir karikatürcü yoktur. Ali Ulvi’nin karikatürdeki çizgi, biçem ve yorum gücü, editoryal karikatüre getirdikleri başlı başına bir inceleme mevzusudur.

“Cumhuriyet”in karikatür tarihinde önemli  yeri vardır. Tan Oral “Politika”dan ayrıldıktan sonra Mustafa Ekmekçi’nin köşe yazılarına desenler çizdi. Sonra bir gün gazetenin son sayfasının sol alt köşesine kuruldu. Ve 1977’de “Ciddiyet” isimli mizah sayfasının kurucularındandı.

Babıâli’nin müddetli yayınları için karikatür, sürekli değerli bir tesir kaynağı olmuştur. O denli ki, gazeteler karikatürcüleriyle övünmüşlerdir. Cemal Az bu durumun birinci parlak noktasını oluşturur. Turhan Selçuk devrimci bir karikatür için çalışırken solun gözdesi olmuştur. Entelektüellerin nabzını tutan Ali Ulvi; “siyaset arenası”nın gladyatörü Bedri Koraman; “Politika”nın devrimci çizeri Ferruh Doğan… Çabucak hepsi Babıâli’ye şahsî çizgi ve mizah dünyalarını bıraktılar. Bu ülkenin siyasal, toplumsal ve sevinç tarihinin delillerini bırakıp gittiler…